Sokołowska z d. Zeremba Anna, urodzona 17 maja 1878 r. w Żytomierzu, córka Hipolita i Wilhelminy, pedagog, nauczycielka języka polskiego, w okresie okupacji mieszkała w Nowym Sączu, Kreishaupt. Neu-Sandez (Nowy Sącz), dystrykt krakowski, GG.
Przyczyny, okoliczności i rodzaj represji:
Anna Sokołowska w 1918 r., po rewolucji rosyjskiej, będąc już wdową z trojgiem dzieci, przeniosła się do Polski. Początkowo mieszkała w Warszawie, potem w Miechowie, a od 1928 r. w Nowym Sączu. Z wykształcenia była pedagogiem i nauczycielką języka polskiego. W Nowym Sączu do 1939 r. uczyła tego przedmiotu w II Męskim Gimnazjum, a także w Zawodowej Szkole Żeńskiej oraz w Gimnazjum Sióstr Niepokalanek. Anna Sokołowska niemal od początku okupacji wykorzystywała swoje liczne kontakty z różnymi środowiskami w Nowym Sączu, by nieść pomoc Żydom. Z czasem zaangażowała się w działalność konspiracyjną, najpierw w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego w Nowym Sączu, a później także w tamtejszej komórce Rady Pomocy Żydom „Żegota”. W pierwszej kolejności tę pomoc kierowała ku swoim byłym uczniom i ich rodzinom. Na kilka dni przed likwidacją getta nowosądeckiego ostrzegła Reginę Riegelhaupt-Kempińską, będącą w ósmym miesiącu ciąży, o grożącym jej niebezpieczeństwie. Po likwidacji getta w Nowym Sączu Anna Sokołowska pomagała ukrywającym się Żydom, wyszukując dla nich mieszkania i kryjówki. Jej mieszkanie przy ul. Szujskiego 10 stało się miejscem, gdzie Żydzi mogli znaleźć tymczasowe schronienie, dopóki nie wyrobiono im tzw. aryjskich papierów lub nie przeprowadzono nielegalnie przez zieloną granicę, głównie w kierunku Węgier. Ponadto Sokołowska organizowała dla nich żywność, odzież oraz lekarstwa. Opiekowała się chorymi i rannymi oraz znajdowała schronienie dla dzieci. Jej szeroka i wielostronna działalność nie mogła pozostać niezauważona. Gestapo aresztowało dwie młode Żydówki, które przez pewien czas ukrywały się w mieszkaniu Sokołowskiej. Po przeprowadzonym śledztwie Niemcy trafili na trop Sokołowskiej i ją aresztowali. Złożyła ona jednak fałszywe zeznania, że nie wiedziała o żydowskim pochodzeniu kobiet. Z braku dowodów została wypuszczona. Nadal prowadziła działalność, której celem była pomoc ukrywającym się Żydom. Ponownie trafiła do aresztu w 1943 r. Tym razem po przesłuchaniu Niemcy nie wypuścili jej i wysłali z transportem do KLRavensbrück. Ciężkie warunki, jakie tam panowały, wiek Sokołowskiej oraz praca ponad siły spowodowały, że zachorowała. Załoga obozu ogłosiła, podobnie jak miało to miejsce w innych niemieckich obozach, że osoby chore mają się zgłosić, gdyż zostaną zakwaterowane w oddzielnym baraku. Niczego nie przeczuwając, zapisała się na listę. Oddzielny barak stanowił rodzaj fortelu, by zgromadzić w jednym miejscu jak najwięcej osób chorych, starych i wycieńczonych, a więc – z niemieckiego punktu widzenia – mało produktywnych. Według jednej z relacji zamordowano ją dosercowym zastrzykiem fenolu, według innej – stracono w komorze gazowej, najprawdopodobniej 23 lutego 1945 r. Pośmiertnie, 8 września 1989 r., Anna Sokołowska za pomoc niesioną Żydom podczas II wojny światowej została uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Źródła: AŻIH, Dział Dokumentacji Odznaczeń Yad Vashem, 349/24/1253, Sprawa Anny Sokołowskiej i Anny Skotnickiej; AYV, M.31.2/4355, Collection of the Righteous Among the Nations Department; AIPN, IPN GK, 135/67/1; Listy transportowe więźniarek przybyłych w okresie 1–14 VI 1944 r.
Bibliografia: Duda T., Eksterminacja ludności żydowskiej w Nowym Sączu w okresie II wojny światowej, „Rocznik Sądecki” 1988–1990, nr 19, s. 209–249; Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 1–2, red. F. Kiryk, Kraków 1993; Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska, t. 2 [N–Ż], red. I. Gutman, red. wyd. pol. D. Libionka, R. Kuwałek, A. Kopciowski, Kraków 2009, s. 675; Samsonowska K., Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005; Skotnicka B., Odnaleziona, „Słowo Żydowskie” 2004, nr 7–8, s. 27; Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką, http://www.straty.pl/index.php/ szukaj-w-bazie, dostęp 21 XII 2018 r.; Wroński S., Zwolak M., Polacy–Żydzi 1939–1945, Warszawa, 1971, s. 348; Grądzka M., Sokołowska Anna, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/ historie-pomocy/historia-pomocy-sokolowska-anna, dostęp 12 IV 2019 r.
Autor: Martyna Grądzka-Rejak
