Mańkowski Tadeusz, urodzony 1914 r., syn Stefana i Teofili, sportowiec, bokser, zamieszkały w okresie okupacji w Warszawie (Warschau), dystrykt warszawski, GG.
Mańkowski Zdzisław, urodzony 1926 r., syn Stefana i Teofili, brat Tadeusza Mańkowskiego, robotnik, zamieszkały w okresie okupacji w Warszawie (Warschau), dystrykt warszawski, GG.
Przyczyny, okoliczności i rodzaj represji:
Od lata 1942 r. w mieszkaniu Tadeusza Mańkowskiego przebywał Szapsa Rotholc. Ukrywał się tam jako Stanisław Domański wraz z żoną Marią (jako Rogowska Maria) i trzyletnim synkiem Ryszardem (jako Ryszard Rogowski). Rotholc przed wojną był bokserem i znał Mańkowskich. W ukrywaniu pomagał mu brat Zdzisław i matka Teofila. W 1943 r. ktoś zadenuncjował Tadeusza do Bahnschutzu, co spowodowało najście policji niemieckiej. Podejrzenia o pomocy Żydom się potwierdziły, kiedy okazało się, że syn Rotholca jest obrzezany. Udało się jednak przekupić przybyłego policjanta. Tadeusz, w celu ratowania rodziny znajomego, wynajął m.in. mieszkanie przy ul. Grzybowskiej 30, a potem mieszkanie w Międzylesiu. W mieszkaniu przy ul. Grzybowskiej pod jego opieką znajdowały się jeszcze trzy inne rodziny żydowskie, które jednak w nadziei na legalny wyjazd z okupowanej Polski udały się do Hotelu Polskiego i w efekcie zginęły. Udali się tam także Rotholcowie, ale dzięki Tadeuszowi i jego bratu Zdzisławowi w ostatniej chwili uniknęli pułapki. Po tym wydarzeniu Szapsa i Ryszard zamieszkali u Zdzisława, Miriam zaś u Tadeusza. W połowie maja 1944 r. Tadeusz i Miriam w wyniku denuncjacji zostali aresztowani przez żandarmerię z Rembertowa, a następnie rozstrzelani, najprawdopodobniej w lasach kawęczyńskich. Ciał nigdy nie odnaleziono. Zdzisław Mańkowski pomagał swemu bratu Tadeuszowi w ukrywaniu kilku rodzin żydowskich. Był łącznikiem i kurierem. Po pierwszej denuncjacji, kiedy udało się przekupić policjanta, wywiózł ukrywanego trzyletniego Ryszarda Rotholca do znanej mu z akcji pomocy Żydom Jadwigi Penczonek (po wojnie Myszkowska‑Bagińska), zamieszkałej wówczas w Klarysowie (po wojnie w Konstancinie Jeziornej), gdzie chłopiec przebywał do 1945 r. Po drugiej denuncjacji i zamordowaniu brata Tadeusza w Międzylesiu policja przybyła do mieszkania przy ul. Grzybowskiej 30, wynajętego przez Tadeusza celem ratowania Rotholców i trzech innych rodzin żydowskich. Szapsa Rotholoc zdołał się ukryć. Zdzisław został skatowany i powieszony na pasku na drzwiach. Nie wydał jednak kryjówki Rotholców. Uratował go dozorca, który odnalezł go i przewiózł do szpitala. Mańkowski brał następnie udział w powstaniu warszawskim. Do końca dbał o Szapsę Roholca, także po wysiedleniu z Warszawy, gdy zostali wywiezieni do robót na terenie Rzeszy. Trafili do Essen, gdzie pracowali w zakładach Kruppa. Także tam Zdzisław miał dużo kłopotów, by uchronić Rotholca przez rozpoznaniem. Szapsa przetrwał wojnę, a po pewnym czasie wraz z synem Ryszardem wyjechał do Belgii, a następnie do Kanady. 18 czerwca 1989 r. Instytut Yad Vashem uhonorował Tadeusza i Zdzisława Mańkowskich tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Źródła: AŻIH, Dział Dokumentacji Odznaczeń Yad Vashem, 349/24/990, Sprawa Zdzisława Mańkowskiego; Rozmowa telefoniczna autora z wdową Alicją Mańkowską w dniu 27 II 2014 r.; Archiwum USC w Warszawie.
Bibliografia: Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska, t. 1 [A–M], red. I. Gutman, red. wyd. pol. D. Libionka, R. Kuwałek, A. Kopciowski, Kraków 2009, s. 440; Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką, http://www.straty.pl/index.php/szukaj-w-bazie, dostęp 17 XII 2018 r.; The Righteous Among The Nations database, http://db.yadvashem.org/righteous/family.html ?language=en&itemId=4035058, dostęp 7 VI 2017 r.
Autor: Marcin Urynowicz
