Ryba Józef, urodzony 25 stycznia 1921 r., syn Kajetana i Katarzyny z domu Świątek, narodowość polska, wyznanie rzymskokatolickie, zawód: rolnik, zamieszkały w okresie okupacji w Jaworzu Dolnym.
Przyczyny, okoliczności i rodzaj represji:
Od 1942 r. udzielał pomocy żywnościowej około trzydziestu osobom narodowości żydowskiej ukrywającym się w lesie w okolicach Jaworza Dolnego i Jaworza Górnego (m.in.: Salomonowi Schleimowi, Surze i Annie Kampf, Mendlowi Eksternowi, Romanowi Hau, Mońkowi Wulwegowi oraz rodzinie Szynfertów, a także małżeństwu Schönwetterów z dziećmi oraz rodzinie Bochnerów i Łanów). Ponadto od lata 1942 r. udzielił schronienia czterem Żydom (kobiecie nazwiskiem Szynfert z dziećmi Zofią i Marianem oraz kobiecie o nazwisku Reichow). Rodzina Szynfertów, została przywieziona do do Józefa Ryby przez mieszkańca Brzostka o nazwisku Piłat. Rodzina ta korzystała z pomocy Ryby do lutego 1944 r. Żydówkę Reichow ukrywał krótko, gdyż posiadała ona aryjskie dokumenty i na ich podstawie wyjechała na roboty do Niemiec. 19 lutego 1944 r. policjanci kryminalni z Dębicy pod dowództwem komendanta posterunku Jakuba Pataląga, wraz z żandarmerią niemiecką z Dębicy, Brzostka, Jodłowej i Pilzna, a także policjantami granatowymi z posterunków z Jodłowej i Pilzna, przeprowadzili obławę w miejscowościach: Jaworze Dolne, Jaworze Górne i Gorzejowa. Celem obławy było złapanie ukrywających się w tamtych okolicach Żydów i udzielających im pomocy Polaków. Nad ranem 19 lutego 1944 r.18 do domu Ryby wtargnęło trzech Niemców i trzech policjantów granatowych. Przeprowadzili rewizję, ale nie przyniosła ona rezultatów, ponieważ Żydzi ukryli się wówczas w pobliskim lesie. Mimo tego Józef Ryba został aresztowany, skatowany, a następnie rozstrzelany przy kaplicy w Jaworzu Górnym i tam pochowany. Ukrywani przez niego Żydzi przeżyli okupację niemiecką. Odznaczony 9 lutego 2010 r. przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Źródło: AIPN Rz, II Ds. 4/70, Akta w sprawie rozstrzelania w Jaworzu Dolnym Żydów i ukrywających ich Polaków.
Bibliografia: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006, s. 901, 937; Rączy E., Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945, Rzeszów 2008, s. 85; The Encyklopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland, red. S. Bender, S. Krakowski, Jerusalem 2004.
Autor: Elżbieta Rączy
18 Podane za: USC w Pilźnie, i postanowieniem o umorzeniu śledztwa OKBZH z 20 IX 1971 r. Inna data śmierci: 23 II 1943 r. w pracy: The Encyklopedia of the Righteous Among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. Poland, red. S. Bender, S. Krakowski, Jerusalem 2004.
