× Zamknij
× zamknij menu

Endlösung der Judenfrage

Endlösung der Judenfrage – termin niemiecki oznaczający „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” –  czyli wymordowanie przez III Rzeszę większości europejskich Żydów w okresie II wojny światowej (1939–1945). Znany na ogół w polszczyźnie za pośrednictwem języka angielskiego jako „holocaust” lub „shoah”. Holocaust (wymawiane – holokaust), pochodzi od greckiego słowa „całopalenie”. Shoah (wymawiane – szoa), wywodzi się z hebrajskiego słowa „kataklizm”. We wspomnieniach ocalonych używane bywa też pojęcie z języka jidysz – „churbn” (katastrofa, zniszczenie).

U podstaw Endlösung der Judenfrage leżał rozwój wyjątkowo agresywnego, na tle innych ruchów narodowych, niemieckiego nacjonalizmu II połowy XIX wieku. Już wówczas takie organizacje jak Związek Wszechniemiecki czy Towarzystwo Kolonialne postulowały hasła nie tylko zdobycia nowych ziem na wschodzie, ale też „oczyszczenia” ich z tubylczej ludności. Miały to być terytoria bez ludzi (Land frei von Menschen).

Stworzona przez Adolfa Hitlera partia nazistowska (NSDAP) powstała w wyniku zapotrzebowania na realizację tych haseł i zmianę granic ustalonych po I wojnie światowej. Miliony Niemców, którym podobało się hasło podbicia Europy oraz zdobycia na wschodzie przestrzeni życiowej (Lebensraum), głosowało na NSDAP w demokratycznych wyborach. Głównym wrogiem zagradzającym drogę na wschód była Polska, odrodzona w roku 1918 po 120 latach zaborów.

Szczególną nienawiść żywili jednak Niemcy do ludności żydowskiej. Na nowoczesną ideologię rasistowską, traktującą Żydów jako „podludzi” lub nawet odmawiającą im prawa do człowieczeństwa, nakładały się uprzedzenia natury religijnej, wielowiekowa tradycja antyjudaizmu wytworzona w chrześcijańskiej Europie. Po wybraniu Hitlera na kanclerza Niemiec, w roku 1933, NSDAP rozprawiła się z opozycją i natychmiast rozpoczęła prześladowania własnych obywateli pochodzenia żydowskiego. W roku 1935 wprowadzono tzw. prawa norymberskie, które piętnowały Żydów jako obcych oraz praktycznie pozbawiały praw obywatelskich. Powstawały pierwsze obozy koncentracyjne. W nocy 9/10 listopada 1938 zorganizowano w Niemczech pogrom zwany „nocą kryształową” (Kristallnacht), którego wynikiem było zniszczenie kilkuset synagog, tysięcy sklepów żydowskich oraz zabicie około stu osób.

Następnie zaczęto przygotowywać plan usunięcia wszystkich Żydów z całej Europy. Przede wszystkim polskich, bowiem ucieleśnieniem wszelkiego zła pozostawali dla Niemców Żydzi wschodnioeuropejscy, zwani Ostjuden.

W tym czasie w Polsce zamieszkiwała najliczniejsza społeczność żydowska w Europie, licząca blisko 3,5 miliona członków, co stanowiło około 10 % wśród 35 milionów obywateli kraju. Chociaż II Rzeczypospolita była biedna, a sytuacja polityczna pod wpływem ruchów antysemickich nie była dla Żydów najlepsza, to jednak na tle innych krajów polscy Żydzi byli postrzegani jako społeczność rozwijająca się tak kulturalnie, jak i demograficznie. Funkcjonowały setki organizacji żydowskich: gospodarczych, politycznych i oświatowych. Wydawano też setki tytułów prasowych.

Dążąc do zaprowadzenia Nowego Ładu (niem. Neue Ordnung) w Europie, a przede wszystkim do zniszczenia Państwa Polskiego i usunięcia Żydów z Europy, Hitler zawarł tajny pakt ze stojącym na czele Rosji sowieckiej Józefem Stalinem. Był to układ z 23 sierpnia 1939, zwany od nazwisk ministrów spraw zagranicznych paktem Ribbentrop – Mołotow. Tydzień później, 1 września, armia niemiecka (Wehrmacht) napadła na Polskę. Odziały SS Totenkopf dostały rozkaz „nieugiętego i bezlitosnego zabijania kobiet i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy”. Niewiele później, 17 września, od wschodu zaatakowała też armia rosyjska.

Wówczas też Niemcy przystąpili do realizacji Endlösung der Judenfrage. Polskie ziemie zachodnie wcielono do III Rzeszy, ziemie wschodnie do Rosji, zaś w centrum dla Polaków i Żydów utworzono rodzaj rezerwatu, zwanego Generalnym Gubernatorstwem (GG). Żydzi byli tam szczególnie prześladowani, izolowano ich w gettach, obozach pracy i obozach koncentracyjnych, gdzie trwała tzw. eksterminacja pośrednia, Żydzi wymierali głównie z głodu i chorób.

Po ataku w czerwcu 1941 na swego sojusznika, sowiecką Rosję, Niemcy przystąpili do eksterminacji bezpośredniej. Na froncie wschodnim Einsatzgruppen masowo rozstrzeliwały Żydów, zaś od grudnia 1942 zaczęto w GG uruchamiać obozy zagłady: Chełmno nad Nerem, Bełżec, Sobibór, Treblinka, Auschwitz-Birkenau. Obozy te zlokalizowano na ziemiach polskich ze względów czysto logistycznych, tu bowiem mieszkało najwięcej Żydów. Do połowy 1943 roku wymordowano prawie wszystkich polskich Żydów.

Obok Romów i Sinti (znanych w Polsce jako Cyganie), Żydzi byli pierwszym i jedynym narodem, jaki Niemcy zdecydowali się wymordować jeszcze w czasie wojny. Chodziło przede wszystkim o pozbycie się najbardziej znienawidzonego przez III Rzeszę „wroga wewnętrznego” w sytuacji walki na dwóch frontach, jak również o pozyskanie miejsca dla osadnictwa ludności niemieckiej, celem stworzenia nieprzerwanego pasa ziem zamieszkanych przez Niemców od Bałtyku do Karpat, co miało zabezpieczać przed przenikaniem do Niemiec niepożądanych elementów ze Wschodu, a także zapewnić spokój na zapleczu frontu i tworzyć podwaliny pod germanizację Europy środkowo-wschodniej. Inne narody, przede wszystkim Polacy, miały zostać wysiedleni po wygranej wojnie.

Ludność żydowska, podobnie jak polska, nie była w stanie stawiać większego oporu. Na sytuację Żydów miał dodatkowo wpływ brak tradycji walki zbrojnej oraz fakt, iż III Rzesza przystąpiła do realizacji Endlösung der Judenfrage u szczytu swej potęgi, gdy nie było szansy na pomoc z zewnątrz. Mimo to udało się zorganizować powstanie w getcie warszawskim oraz bunty w Treblince i Sobiborze. Samoobrona miała tez miejsce w Białymstoku i innych miejscach. Wielu Żydów uciekało do partyzantki i tam podejmowało walkę o przetrwanie.

Władze polskie na emigracji potępiały terror niemiecki i zapowiadały ukaranie zbrodniarzy. Zachowania ludności otaczającej nie były jednak jednolite, zdarzały się zarówno najbardziej ofiarne akcje Pomocy, za co Polacy karani byli śmiercią, jak również grabieże i mordy. W ostatecznym rozrachunku, zachowania zarówno pozytywne, jak i negatywne nie miały większego znaczenia, dotyczyły bowiem tylko części Polaków, mających kontakt z nielicznymi stosunkowo uciekinierami żydowskimi z gett i obozów, którzy nie wpadali od razu w ręce niemieckie.

Wojnę przeżyło zaledwie ok. 300 tysięcy polskich Żydów, z czego 2/3 w Rosji sowieckiej. Na ziemiach polskich przetrwało od 50 do 100 tysięcy.

 

 Teka Edukacyjna "Zagłada Żydów Polskich..."